Monographic lecture: Poetry and philosophy: historical rapproachements and driftings apart

Ostatnimi laty bezdyskusyjnym stało się przekonanie, że po Bergsonie nie warto nawet próbować oddzielać filozofii od literatury, gdy w akceptowalnej niemal przez wszystkich praktyce filozof jest jednocześnie pisarzem. Dlatego warto spojrzeć na pewne teksty filozoficzne od strony ich powinowactw z literaturą właśnie i poetyką retoryki. Filozofię i literaturę spaja bowiem to samo doświadczenie życia. Bo nawet filozofowie, owładnięci pasją logosu, argumentacją i uzasadnianiem, tworzący wiedzę intersubiektywnie sprawdzalną nie chcieli rezygnować z możliwości, jakie dawała olśniewająca literacka ekspresja. Oznacza to, że w rdzeniu samej filozofii kryje się wieczysta pokusa poetycka, której się ulega lub którą się odpędza.

Ostatnimi laty bezdyskusyjnym stało się przekonanie, że po Bergsonie nie warto nawet próbować oddzielać filozofii od literatury, gdy w akceptowalnej niemal przez wszystkich praktyce filozof jest jednocześnie pisarzem. Dlatego warto spojrzeć na pewne teksty filozoficzne od strony ich powinowactw z literaturą właśnie i poetyką retoryki. Filozofię i literaturę spaja bowiem to samo doświadczenie życia. Bo nawet filozofowie, owładnięci pasją logosu, argumentacją i uzasadnianiem, tworzący wiedzę intersubiektywnie sprawdzalną, chociażby Arystoteles, nie chcieli rezygnować z możliwości, jakie dawała olśniewająca literacka ekspresja. Oznacza to, że w rdzeniu samej filozofii kryje się wieczysta pokusa poetycka, której się ulega lub którą się odpędza. Wielu filozofów świadomie ulegało tej pokusie. Chociażby: Heraklit, Empedokles, poeta subtelniejszy niż Parmenides. Ich wpływ dostrzegamy później u Lukrecjusza, Dantego, Nietzschego bądź Wittgensteina. Dialogi Platona są pod tym względem aktami literackimi, niezwykle bogatymi i skomplikowanymi, a ich główny bohater to niepowtarzalna konstrukcja literacko-dramatyczna. Sceneria u Platona jest zawsze odpowiednio dobrana, w każdym utworze sprzęgnięta w plan dyskutowanych treści; mówcy są dynamicznie i charakterystycznie przedstawiani, opisy bywają niekiedy „nierealistyczne”, a ujęcie śmierci Sokratesa przez Platona ukształtowało zachodnią świadomość. Porównywalne tylko z Ewangeliami, stało się probierzem moralnych i intelektualnych aspiracji. Dramatyczne środki, którymi posługuje się Platon wywołują, także i dzisiaj, niemal zachwyt. Dalsze dzieje europejskiej filozofii potwierdzają jego wpływ na metafizyczne i teologiczne dialogi takich koryfeuszy nauki, jak św. Augustyn, Abelard, Galileusz, Dawid Hume czy Paweł Valéry. Okazuje się również, że na przykład Rozprawa o metodzie Kartezjusza bez obawy można zostać uznana za nowoczesną powieść. W czasie kiedy powstała, w okresie baroku europejskiego, w ówczesnym piśmiennictwie filozoficznym zjawia się wszakże pierwsza osoba liczby pojedynczej, błyskotliwie wykorzystana w następnych latach przez Rousseau. Życie staje się kategorią metafizyczną i poprzedza sferę poznawczą. Z tej racji w wykładzie próbuję śledzić drogi wikłające filozofię w literaturę u wielkich gigantów, w rodzaju Hegla, Marksa, Nietzschego, Heideggera. Odsłaniać nitki intelektualne, które łączą ich z poezją Hölderlina, Blake’a, Rimbauda, Rilkego, Celana, nie wyłączając poetów polskich, takich, jak Leśmian, Miłosz, Herbert, by umocnić świadomość, że wymogi logosu, owianego głębią środków literackich, powinny być w takim samym stopniu rozpoznane i stosowane zarówno przez pisarzy i poetów, jak i filozofów, zapatrzonych w analityczne czy pragmatyczne (Rorty) procedury.

Polecana literatura podmiotu:

1.A. Camus, Obcy, przeł. M. Zenowicz, Warszawa 1991.

2. J. Derrida, Pismo filozofii, wybrał i przedmową opatrzył B. Banasiak, Kraków 1993

3. Tenże., Marginesy filozofii, przeł. B. Banasiak i in., Warszawa 2003.

4. A. Falkiewicz, Istnienie i metafora, Wrocław 1996.

5. M. Heidegger, W drodze do języka, przeł. J. Mizera, Kraków 2000

6. H.-G. Gadamer, Poetica. Wybrane eseje, przeł. M. Łukasiewicz, Warszawa 2001.

7. T. Karpowicz,Trudny las, Wrocław 1964

8. Ph. Lacoue-Labarthe, Bajka (Literatura i filozofia), przeł. A. Leśniak, „Principia”,2002, t. XXXIV.

9. Platon, Ion, przeł. J. Domański, Kęty 2000.

10. Cz. Miłosz, Wiersze wszystkie, Kraków 2011.

11. Z. Herbert, Wiersze zebrane, Kraków 2008.

12. F. Nietzsche, Narodziny tragedii, przekł. G. Sowinski, Kraków 2011.

13. R. M. Rilke, Osamotniony na szczytach serca, wybrał, przełożył Adam Pomorski, Warszawa 2006.

14. J.-P. Sartre, Mdłości, przeł. J. Trznadel, Warszawa 1983 [i wyd. następne].

15. B. Leśmian, Poezje zebrane, Warszawa 2010.

Opracowania:

1. George Steiner, Poezja myślenia. Od starożytnych Greków do Celana, przekł. B. Baran, Warszawa 2016

2. Edward Kasperski, Poezja a filozofia". Dwuznaczne relacje, w: tegoż, Metody i metodologia. Podręcznik akademicki, Warszawa 2017, s. 365-379

3. Hans-Georg Gadamer, Czy poeci umilkną?, przekł. M. Lukasiewicz, Bydgoszcz 1998

4. Cezary Woźniak, Martina Heidegger myślenie sztuki, Kraków 2004

5. Filozofia i Wielka Literatura. Hermeneutyka wybranych dzieł literackich, red. J. Mądrzeckiego, Warszawa 2005

6. Filozofia i literatura. Antologia tekstów, red. A. Głąb, Warszawa 2011

7. A. Gleń, Bycie - słowo - człowiek. Inspiracje heideggerowskie w literaturze, Opole 2007

8. W. Jaworski, Poezja filozofów, Kraków 1984

9. Literackość filozofii - filozoficzność literatury, red. B. Sienkiewicz i T. Sobieraj, Warszawa 2009

10. M. Bryan, Filozofia a literatura. Dialog z Iruys Murdoch, w: Estetyka w świecie, Wybór tekstów, t. 3, red. M. Gołaszewska, Kraków 1991

11. A. Mitek-Dziemba, Literatura i filozofia w poszukiwaniu sztuki życia. Nietsche, Wilde, Shusterman, Katowice 2011

12. „Philosophy and Literature”, The John Hopkins University Press, [czasopismo jest wydawane od 1976 roku]

13. "Przegląd Filozoficzno-Literacki" 2006 nr 1 [ poświęcony filozofii literatury]

14. W. Stróżewski, Literatura i filozofia, w: Wiedza o literaturze i edukacja, red. T. Michałowskia i inni, Warszawa 1996

15. D. Ulicka, Granice literatury i pogranicza literaturoznawstwa. Fenomenologia Romana Ingardena w świetle filozofii lingwistycznej, Warszawa 1999

16. J.-N. Vuarnet, Filozof-artysta, przekł. K. Matuszewski, Gdańsk 2000

17. Wypowiedź literacka a wypowiedź filozoficzna. Studia, red. M. Głowiński i J. Sławiński, Wrocław 1982

18. K. Zajas, Miłosz i filozofia, Kraków 19919.

19. G.W.F. Hegel, Eleusis. Wiersze. Aforyzmy z okresu jenajskiego, red. Jan Hartman. Suplement dołączony do tomu X-XI (1994) czasopisma "Principia"

20. M. P. Markowski, O filozofii i literaturze, [w:] tegoż, Anatomia ciekawości, Kraków 1999

21. H. Friedrich, Struktura nowoczesnej liryki. Od połowy XIX do połowy XX wieku, przekł. E. Feliksiak, Warszawa 1978

Wiedza: student definiuje dziedzinę wiedzy jaką jest filozofia jak i literatura i poezja, zna konotacje jakie wiążą się z tym obszarem wiedzy, potrafi opisać zależności jakie zachodzą pomiędzy filozofią a teoriami literackimi. Identyfikuje i właściwie charakteryzuje treści związane z pojęciem filozofii i jej roli jaką odgrywa we współczesnej kulturze. Student umie wskazać podstawowych twórców i myślicieli związanych z teoriami filozofii i literatury, opisać i wymienić główne idee i zinterpretować ich filozoficzne i literackie konotacje. Prezentuje znajomość źródeł i paradygmatów filozoficznych jakie stały się podstawą dla określonych pomysłów i wizji poetyckich i literackich.

Umiejętności: słucha ze zrozumieniem ustnej prezentacji idei i argumentów filozoficznych i politycznych przedstawianych na poszczególnych wykładach. Potrafi ocenić wartość poznawczą podanych treści, zinterpretować je i zweryfikować związek pomiędzy treściami filozoficznymi a ideami literackimi. Właściwie analizuje i ocenia informacje podane na zajęciach (konteksty myśli filozoficznej) porządkując ich związek z poezją i literaturą. Poprawnie stosuje poznaną terminologię. Zna, weryfikuje i ocenia argumenty filozoficzne i konstruuje na ich podstawie interpretację dzieł literackich.

Kompetencje: Student krytycznie odnosi się do zaprezentowanych treści, wyraża swoje opinie na temat poznanych tez i potrafi je uzasadnić intelektualnie. Student jest zorientowany w implikacjach rodzących się na styku treści filozoficznych i literackich. Wyciąga wnioski z poznanych treści wykazując orientację w refleksji nad, opartymi na ideach filozoficznych, projektami dzieł poetyckich i literackich. Dzięki poznanym treściom i na podstawie uchwyconych związków pomiędzy kategoriami filozoficznymi a literaturą, student samodzielnie formułuje oceny. Student rozumie i jest zdolny przedstawić filozoficzne inspiracje jakie towarzyszą powiązaniom poetyki, literatury i filozofii.

Metoda dydaktyczna: Słowne przekazywanie określonych treści kształcenia w postaci wypowiedzi ciągłej, usystematyzowanej, w przystępnej formie, zgodnej z zasadami logiki. Podanie gotowej wiedzy w naukowej postaci z uwzględnieniem terminologii właściwej danej nauce. Wymaga od słuchaczy znacznej dojrzałości umysłowej, myślenia abstrakcyjnego, rozumienia związków i zależności, ale też zapamiętania dużej porcji informacji. Umożliwia przekazanie największej ilości informacji w najkrótszym czasie.

Weryfikacja: egzamin ustny, zagadnienia i tezy podane studentom na wykładzie, treść lektury obowiązkowej

Wykład monograficzny kończy się egzaminem, przeprowadzonym według przyjętych w naszym środowisku dydaktycznym reguł.