History, theory and methodology of archaeology I. History of archaeology and archaeological thought

Tematyka konwersatorium obejmuje szerokie spektrum zagadnień z zakresu dziejów archeologii i myśli archeologicznej w Polsce i na świecie do 1989 r., będących podstawą do orientacji w celach badawczych, teoriach, metodach, najważniejszych osiągnięciach i uczonych; oparta jest na wiedzy przekazywanej przez prowadzącego zajęcia (brak polskich podręczników) i dyskusjach odwołujących się do wiedzy i umiejętności uczestników z zakresu edukacji licealnej oraz lektur wybranych, stosunkowo nielicznych i krótkich tekstów źródłowych. W systemie tym relatywnie dużo pracy wymaga przygotowanie do każdego z dwóch zaliczeń, które od średnio zdolnego uczestnika z dobrym przygotowaniem z zakresu wiedzy ze szkoły średniej, uczestniczącego aktywnie w zajęciach, wymaga w ocenie prowadzącego na wynik dobry około 25 godz. w każdym semestrze.

Wymagania wstępne: znajomość historii oraz okresów ideowych w historii literatury i sztuki na poziomie szkoły średniej; podstawowa umiejętność analizy wydarzeń historycznych i dzieł literackich na poziomie szkoły średniej; umiejętność formułowania myśli i wypowiadania się; wiedza z zakresu archeologii wykładana w Instytucie Archeologii UKSW na I i II roku studiów licencjackich, systematyczność w pracy.

Zakres tematów

1. Wprowadzenie. Dlaczego uprawiamy historię archeologii i myśli archeologicznej? Omówienie celu zajęć, przedmiotu, literatury, wymagań i kryteriów oceny. Zorientowanie się w stopniu opanowania wiedzy uczestników z dziedziny historii i historii literatury z zakresu szkoły średniej.

2. Między mitem a wiarą. Zainteresowanie najdawniejszą przeszłością w Starożytności i w Średniowieczu.

Literatura obowiązkowa:

Powieść minionych lat, red. M. Jakóbiec i W. Jakubowski, Wrocław 1968, s. 209-213; Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, Wrocław 1965, s. 8-19 (do pkt. 5 – O pierwszym Bolesławie); J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 1 i 2, Warszawa 1961, s. 81-97 (księga I, rozdz. 1 i 2) oraz s. 177-178 (Dwie rzeczy osobliwe w kraju polskim); tenże, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 11, Warszawa 1985, s. 61-62 (Rok 1416, rozdz.).

3. Najdawniejsza przeszłość w nauce europejskiej w czasach renesansu i baroku, do roku 1681. Starożytnictwo (antykwaryzm). Chronologia biblijna. Teoria upadku. J.B. Bossuet.

4. Początki archeologii w dobie Oświecenie, cz. 1. J. Winckelmann i powstanie archeologii klasycznej i początki archeologii Słowian. S.K. i J. Potoccy.

Literatura obowiązkowa:

J.J. Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, [w:] Trzy rozprawy z filozofii społecznej, Warszawa 1956, s. 137-276 lub inne wydanie.

5. Początki archeologii w dobie Oświecenie, cz. 2. Początki egiptologii.

6. Archeologia w kręgu Romantyzmu, cz. 1. J.G. Herder i Z.D. Chodakowski.

Literatura obowiązkowa:

Ż. Pauli, Starożytności galicyjskie, Lwów 1840.

7. Archeologia w kręgu Romantyzmu, cz. 2. System trzech epok.

8. Droga do teorii ewolucji. Powstanie prehistorii.

Literatura obowiązkowa:

J. Lech, Prehistoria i przemiany światopoglądowe w Europie, „Archeologia Polski”, 36:1992, s. 265-285.

9. Ewolucjonizm w archeologii. Międzynarodowy Kongres Antropologii i Archeologii Przedhistorycznej. Rozwój prehistorii. Oskar Montelius i metoda typologiczna. Archeologia przedhistoryczna na ziemiach polskich – cz. 1.

10. Heinrich Schliemann: odkrycie Troi i realności świata Homera.

11. Różne oblicza archeologii w Egipcie i na Bliskim Wschodzie w dalszych latach XIX wieku i na początku XX stulecia.

12. Archeologia przedhistoryczna Polsce pod zaborami, cz. 2. Początki instytucjonalizacji (1).

13. Archeologia przedhistoryczna Polsce pod zaborami, cz. 3. Początki instytucjonalizacji (2).

Literatura obowiązkowa:

J. Talko-Hryncewicz, Z moich wspomnień o dawnych archeologach, „Wiadomości Archeologiczne”, t. VIII(2-4):1923, s. 176-190.

14. Szkoła kulturowo-historyczna w Berlinie i jej pierwszy odbiór w Warszawie. Początki archeologii kulturowo-historycznej na ziemiach polskich na początku XX wieku (do 1918 r.). Część 1. Drugie pokolenie prehistoryków polskich (1): Erazm Majewski versus Gustaf Kossinna.

Literatura obowiązkowa:

K. Pomian, Archeologia, historia, naród, [w:] B. Wawrzykowska (red.), Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, Toruń 2002, s. 9-15.

15. Początki archeologii kulturowo-historycznej na ziemiach polskich na początku XX wieku (do 1918 r.). Część 2. Drugie pokolenie prehistoryków polskich (2)

16. Omówienie wyników zaliczenia I semestru.

17. Repetytorium z I semestru: przeczytanie wybranych odpowiedzi na pytania sprawdzianu pisemnego i ich omówienie.

18. Archeologia europejska w XX wieku. Część I: Na początku stulecia…

19. Archeologia europejska w XX wieku. Część II: W basenie Morza Śródziemnego

20. Archeologia europejska w XX wieku. Część III: V. Gordon Childe i Grahame Clark do 1940 r.

Literatura obowiązkowa:

V.G. Childe: 1) Z przedmowy do książki Dunaj w prehistorii; 2) Zmieniające się metody i cele w prehistorii. Przemówienie przewodniczącego na rok 1935; [w:], J. Lech. F.M. Stępniowski (red.), V. Gordon Childe i archeologia w XX wieku, Warszawa 1999, s. 413-418 i 419-439.

21. Archeologia w II Rzeczypospolitej, cz. 1. U źródeł. Archeologia w pierwszej dekadzie odrodzonej RP.

Literatura obowiązkowa:

K. Pomian, Archeologia, historia, naród, [w:] B. Wawrzykowska (red.), Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, Toruń 2002, s. 9-15. – po raz drugi.

22. Archeologia w II Rzeczypospolitej, cz. 2. Archeologia w drugiej dekadzie odrodzonej RP. Biskupin – polskie Pompeje.

Literatura obowiązkowa:

R. Jakimowicz, Ochrona zabytków przedhistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne” 10:1929, s. 1-26.

23. Archeologia w II Rzeczypospolitej, cz. 3. Archeologia a stosunki polsko-niemieckie i polsko-ukraińskie. Archeologia na ziemiach polskich w czasie okupacji.

24. Archeologia w Polsce po II wojny światowej. Pierwsza lata. Reakcja. Prasłowiańszczyzna. Wpływ ze Wschodu.

Literatura obowiązkowa:

Współczesne zadania archeologii radzieckiej, „Sprawozdania P.M.A.”, t. 2, Warszawa 1949, s. 3-10.

25. Archeologia europejska w XX wieku. Część IV: V. Gordon Childe i Grahame Clark – czołowe postacie archeologii światowej po 1940 r. Narodziny archeologii procesualnej.

Literatura obowiązkowa:

J.G.D. Clark, Europa przedhistoryczna. Podstawy gospodarcze, Warszawa 1957, s. 9-34.

26. PRL – cz. 1: początek. Archeologia bezpośrednio po II wojnie światowej i w latach stalinizmu. Marksizm-leninizm. Koncepcja historii kultury materialnej.

Literatura obowiązkowa:

W. Hołubowicz, Zagadnienie periodyzacji dziejów społeczeństwa przedklasowego na terenie Polski „Sprawozdania P. M. A.” 4(1-2):1951, s. 1-15.

W. Hensel, Próba periodyzacji najdawniejszych dziejów ziem polskich, „Sprawozdania P. M. A.” 4(1-2):1951, s. 17-36.

W. Antoniewicz, Z. Wartołowska, Archeologia, jej cele i zadania, „Dawna Kultura” 3:1955, s. 97-103 i 4:1955, s. 180-184.

27. PRL – cz. 2: rozwój archeologii w latach obchodów „Tysiąclecia Państwa Polskiego”. Polska „archeologia śródziemnomorska”

Literatura obowiązkowa:

J. Kostrzewski, Zagadnienie ciągłości zaludnienia ziem polskich w pradziejach (od połowy II tysiąclecia p. n. e. do wczesnego średniowiecza, Poznań 1961, s. 3-14.

28. PRL – cz. 3: różnicowanie się kierunków i ośrodków badań po obchodach milenijnych.

29. Rozwój archeologii i jej metod w Europie Zachodniej i w Stanach Zjednoczonych AP. Epoka datowania radiowęglowego. Nowa Archeologia – archeologia procesualna.

30. PRL – cz. 4: archeologia w ostatniej dekadzie PRL. Próba bilansu okresu powojennego. U progu III RP.

Literatura podstawowa (obowiązkowa) w semestrze I

1. Anonim tzw. Gall, Kronika Polska, Wrocław 1965, s. 8-19 (do pkt. 5 – O pierwszym Bolesławie).

2. J. Długosz, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 1 i 2, Warszawa 1961, s. 81-97 (księga I, rozdz. 1 i 2) oraz s. 177-178 (Dwie rzeczy osobliwe w kraju polskim); tenże, Roczniki czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Księga 11, Warszawa 1985, s. 61-62 (Rok 1416, rozdz.).

3. J. Lech, Prehistoria i przemiany światopoglądowe w Europie, „Archeologia Polski”, t. 36:1992, s. 265-285.

4. Ż. Pauli, Starożytności galicyjskie, Lwów 1840.

5. K. Pomian, Archeologia, historia, naród, [w:] B. Wawrzykowska (red.), Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, Toruń 2002, s. 9-15.

6. Powieść minionych lat, red. M. Jakóbiec i W. Jakubowski, Wrocław 1968, s. 209-213.

7. J.J. Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawach nierówności między ludźmi, [w:] Trzy rozprawy z filozofii społecznej, Warszawa 1956, s. 137-276 lub inne wydanie.

8. J. Talko-Hryncewicz, Z moich wspomnień o dawnych archeologach, „Wiadomości Archeologiczne”, t. VIII(2-4):1923, s. 176-190.

Literatura podstawowa (obowiązkowa) w semestrze II

1. W. Antoniewicz, Z. Wartołowska, Archeologia, jej cele i zadania, „Dawna Kultura” 3:1955, s. 97-103 i 4:1955, s. 180-184.

2. V.G. Childe, Z przedmowy do książki Dunaj w prehistorii [w:], J. Lech. F.M. Stępniowski (red.), V. Gordon Childe i archeologia w XX wieku, Warszawa 1999, s. 413-418.

3. J.G.D. Clark, Europa przedhistoryczna. Podstawy gospodarcze, Warszawa 1957, s. 9-34.

4. W. Hensel, Próba periodyzacji najdawniejszych dziejów ziem polskich, „Sprawozdania P. M. A.” 4(1-2):1951, s. 17-36.

5. W. Hołubowicz, Zagadnienie periodyzacji dziejów społeczeństwa przedklasowego na terenie Polski „Sprawozdania P. M. A.” 4(1-2):1951, s. 1-15.

6. R. Jakimowicz, Ochrona zabytków przedhistorycznych, „Wiadomości Archeologiczne” 10:1929, s. 1-26.

7. K. Pomian, Archeologia, historia, naród, [w:] B. Wawrzykowska (red.), Archeologia toruńska. Historia i teraźniejszość, Toruń 2002, s. 9-15.

8. Współczesne zadania archeologii radzieckiej, „Sprawozdania P.M.A.”, t. 2(1-4), Warszawa 1949, s. 3-10.

Literatura uzupełniająca

A. Abramowicz, Historia archeologii polskiej. XIX i XX wiek, Warszawa 1991.

A. Abramowicz, Historia archeologii polskiej. Początki, Łódź 1992.

P. Bahn (red.), Dzieje archeologii: 100 wielkich odkryć, Katowice 1995.

A. Carter, A.C. Mace, Odkrycie grobowca Tutanchamona, Warszawa 1997.

Ch. C. Gillispie, Genesis and Geology. A Study in the Relations of Scientific Thought, Natural Theology, and Social Opinion in Great Britain, 1790-1850, New York 1959.

O.K. Jensen, A history of Scandinavian archaeology, London 1975.

J. Kmieciński, Nacjonalizm w germanoznawstwie niemieckim w XIX i początkach XX wieku, Łódź.

Z. Kiss (red.), 50 lat polskich wykopalisk w Egipcie i na Bliskim Wschodzie, Warszawa 1986.

S.K. Kozłowski, J. Lech (red.), Erazm Majewski i warszawska szkoła prehistoryczna na początku XX wieku, Warszawa 1996. „Polska Akademia Nauk. Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych. Prace” t. I.

J. Lech, Between captivity and freedom: Polish archaeology in the 20th century, „Archaeologia Polona” t. 35-36:1997-1998, s. 25-222.

J. Lech, Z polsko-ukraińskich związków w dziedzinie archeologii do II wojny światowej, „Przegląd Archeologiczny” 54:2006, s. 5-57.

J. Lech (red.), Pół wieku z dziejów archeologii Polskiej (1939-1989), Warszawa 2007. „Polska Akademia Nauk. Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych. Prace” t. VI.

J. Lech, J. Partyka (red.), Prof. Stefan Krukowski (1890-1982): działalność archeologiczna i jej znaczenie dla nauki polskiej, Ojców 1992. „Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Władysława Szafera” 6.

J. Lech, F.M. Stępniowski (red.), V. Gordon Childe i archeologia w XX wieku, Warszawa 1999. „Polska Akademia Nauk. Komitet Nauk Pra- i Protohistorycznych. Prace” t. III.

S. Marchand, Dawn from Olympus. Archaeology and Philhellenism in Germany, 1750-1970, Princeton, NJ 1996.

J. Meuszyński, Odkrywanie Mezopotamii, Warszawa 1977. „Biblioteka ‘Problemów’” 228.

K. Michałowski, Od Edfu do Farras. Polskie odkrycia archeologii śródziemnomorskiej, Warszawa 1974.

D. Piotrowska, Biskupin – ideologie – kultura, [w:] B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Archeologia, kultura, ideologie, Biskupin 2004, s. 91-155.

J. Pollard, Historia archeologii. 50 najważniejszych odkryć, Warszawa 2011.

A. Schnapp, La conquête du passé. Aux origins de l’archéologie, Paris 1993; ta sama książka w wydaniu angielskim jako: A. Schnapp, The Discovery of the Past. The origins of Archaeology, London 1996.

K. Sklenář, Archaeology in Central Europe: the First 500 Years, Leicester 1983.

W.H. Stiebing, Jr., Uncovering the Past. A History of Archaeology, New York 1993.

B.G. Trigger, A History of Archaeological Thought, Cambridge 2007. Wyd. II, uzupełnione.

P. Urbańczyk, Metodyka prac wykopaliskowych w Europie – zarys dziejów badań, [w:] W. Brzeziński (red.), Metody badań wykopaliskowych, Warszawa 2000, s. 9-80.

J. Vercoutter, W poszukiwaniu starożytnego Egiptu, Wrocław 1995.

M. White, J. Gribbin, Darwin. Żywot uczonego, Warszawa 1998.

M. Woźny, Włodzimierz Demetrykiewicz (1859-1937) – pierwszy prehistoryk z Krakowa, „Materiały Archeologiczne” t. 38:2010, s. 175-202.

J. Wrońska, Archeolodzy warszawscy na początku XX wieku, Wrocław 1986.

Efekty kształcenia

1. Wiedza.

Uczestnik zajęć po ich zakończeniu charakteryzuje rozwój archeologii jako dyscypliny naukowej, wyjaśnia jej znaczenie w kształtowaniu się światopoglądu Cywilizacji Zachodniej w XVIII, XIX i pierwszej połowie XX wieku, tłumaczy rolę w kształtowaniu się państw narodowych, kultury i niektórych ideologii w tym okresie, charakteryzuje główne kierunki teoretyczne w rozwoju dyscypliny i myśli archeologicznej, opisuje jej rozwój od początku zainteresowań starożytniczych po schyłek okresu PRL i Bloku Wschodniego, wylicza najważniejszych badaczy, prezentuje istotne elementy ich biografii naukowej, najważniejsze odkrycia, wykopaliska i dzieła, charakteryzuje instytucjonalizację badań archeologicznych w Polsce i najogólniej w Europie, jest zorientowany w największych osiągnięciach dyscypliny w przeszłości, ma przyswojoną podstawową wiedzę o stosowanych w przeszłości metodach badań, mających wpływ na korzystanie ze źródeł archeologicznych współcześnie, uzupełnia swoją erudycję humanistyczną ogólnie, a w dziedzinie archeologii w szczególności.

2. Umiejętności.

Myślenia historycznego i dostrzegania wpływu uwarunkowań historycznych na praktykę badawczą archeologów. Podstawowe umiejętności myślenia teoretycznego, posługiwania się właściwymi w tym myśleniu kategoriami, stosowania elementów wiedzy z dziedziny dziejów archeologii w przygotowywaniu i analizie prac naukowych oraz popularyzacji dyscypliny.

3. Kompetencje.

W dostrzeganiu powiązań między pytaniami badawczymi, przyjmowaną teorią a wynikami badań, docenianiu znaczenie wiedzy z dziedziny dziejów archeologii i myśli archeologicznej w analizie funkcji dyscypliny i jej odbioru społecznego.

Opis ECTS

udział w konwersatorium: 60 godz.

przygotowanie do zajęć 50 godz.

przygotowanie do zaliczeń 50 godz.

Suma godzin 160 godz.

Liczba ECTS 6

Warunki zaliczenia: ocena będzie wypadkową trzech elementów: 1) udziału w zajęciach (można opuścić dwa razy zajęcia w semestrze bez konieczności dodatkowego zaliczenia materiału omawianego na wszystkich opuszczonych zajęciach jako warunku dopuszczenia do zaliczenia semestralnego), ale jeżeli na opuszczone zajęcia obowiązywało przeczytanie lektury (lektur), to zaliczenie jej w odrębnym, wcześniejszym sprawdzianie jest również warunkiem dopuszczenia do zaliczania konwersatorium; lista obecności na zajęciach jest sprawdzana przez prowadzącego; 2) opanowania wiedzy przekazanej w trakcie konwersatorium przez prowadzącego oraz lektur wskazanych jako podstawowe = obowiązkowe w danym semestrze; sprawdzenie znajomości lektur obowiązujących na dane zajęcia może mieć formę ustną lub pisemną w formie kartkówki do uznania prowadzącego (bez osobnej zapowiedzi); w przypadku sprawdzianu w formie kartkówki wszystkie prace są oceniane na stopień, który ma wpływ na ocenę końcową z konwersatorium w danym semestrze; stopnie są podawane do wiadomości uczestników zajęć; niezaliczenie wszystkich lektur obowiązkowych w danym semestrze powoduje nie dopuszczenie do zaliczenia semestralnego 3) zaliczenie pisemne z całego materiału znajdującego się w programie konwersatorium na koniec zajęć w semestrach zimowym i wiosennym, osobno z całego materiału z przerabianego w semestrze zimowym i osobno z materiału z przerabianego w semestrze wiosennym. Poprawienie wyniku zaliczenia na wyższy stopień jest możliwe w trybie pracy pisemnej lub kolokwium ustnego (do wyboru osoby zainteresowanej). Dobre i b. dobre odpowiedzi oraz aktywny udział w zajęciach są odnotowywane przez prowadzącego i brane pod uwagę w ocenie końcowej z zajęć. Mogą one podnieść ocenę końcową z konwersatorium nawet o jeden stopień.

System oceniania:

W pracach pisemnych odpowiedź na każde zadane pytanie oceniana jest w punktach wg przeliczenia:

2 = 0 pkt.; 2+ = 1 pkt.; 3 = 2 pkt.; 3+ = 3 pkt.; 4 = 4 pkt.; 4+ = 5 pkt.; 5 = 6 pkt.; 5+ = 7 pkt. (ocen ndst. + i b. dobrej + nie ma w wykazie ocen obowiązujących i dlatego nie mogą być wpisywane w protokołach z zaliczeń i egzaminów, ale są one stosowane przez prowadzącego w bieżącej praktyce ewaluacji pracy uczestników zajęć, w pierwszym przypadku w celu zaznaczenia pozytywnych elementów odpowiedzi nie wystarczających na ocenę dostateczną, które należy docenić w zestawieniu z odpowiedziami w całości błędnymi lub z brakiem odpowiedzi w ogóle, a w drugim przypadku w celu podkreślenia wybitnych wyników pracy, przekraczających kryteria oceny b. dobrej). Ocena końcowa będzie średnią (ilorazem) z sumy punktów uzyskanych z odpowiedzi na każde z pytań podzielonej przez ilość pytań i przełożonych na stopnie (oceny końcowe) wg podanego wyżej systemu z zaokrąglaniem liczby punktów niezbędnych do uzyskania danej oceny wg zasad matematycznych. Minimum punktów koniecznym do otrzymania oceny dostatecznej z konwersatorium jest iloczyn wynikający z przemnożenia liczby 2 pkt. (równowartość oceny dostatecznej) przez liczbę pytań. W przypadku oceny dostatecznej nie jest stosowane zaokrąglanie uzyskanych punktów w górę.

Ocena pozytywna z konwersatorium może być podwyższona do 1 stopnia wyżej od wynikającej z pracy pisemnej na podstawie ocen dobrych i b. dobrych uzyskanych w trakcie realizacji zajęć i z kartkówek (por. warunki zaliczenia).

1. Ocena efektów kształcenia w zakresie wiedzy:

- na ocenę 2 (ndst.): uczestnik nie zna podstawowych faktów i kierunków badawczych;

- na ocenę 3 (dst.): poprawnie przedstawia pojedyncze fakty i ma ogólnikową orientację w omawianych kierunkach badawczych;

- na ocenę 4 (db.): zna fakty i poprawnie charakteryzuje kierunki badań;

- na ocenę 5 (bdb.): zna wiele istotnych faktów i swobodnienie charakteryzuje kierunki badawcze.

2. Ocena efektów kształcenia w zakresie umiejętności:

- na ocenę 2 (ndst.): uczestnik nie ma podstawowych umiejętności myślenia historycznego i wykorzystywania elementów wiedzy z dziedziny dziejów archeologii w swoich wypowiedziach;

- na ocenę 3 (dst.): wykazuje wymienione wyżej umiejętności w stopniu elementarnym;

- na ocenę 4 (db.): poprawnie posługuje się wymienionymi wyżej umiejętnościami;

- na ocenę 5 (bdb.): swobodnienie posługuje się wymienionymi wyżej umiejętnościami w przygotowywaniu i analizie prac naukowych oraz popularyzacji dyscypliny.

3. Ocena efektów kształcenia w zakresie kompetencji:

- na ocenę 2 (ndst.): uczestnik nie ma żadnych kompetencji w dostrzeganiu związków między przyjmowaną teorią, celami i wynikami badań, docenianiu znaczenie wiedzy z dziedziny dziejów archeologii i myśli archeologicznej w analizie funkcji dyscypliny i jej odbioru społecznego;

- na ocenę 3 (dst.): ma wskazane wyżej kompetencje w stopniu elementarnym;

- na ocenę 4 (db.): potrafi dostrzec związki między przyjmowaną teorią, celami i wynikami badań, kompetentnie korzysta z wiedzy z dziedziny dziejów archeologii i myśli archeologicznej w analizie funkcji dyscypliny, popularyzacji i jej odbioru społecznego;

- na ocenę 5 (bdb.): wykazuje wysoką kompetencję ww. sferach.