Classical cultural anthropology and ethnography of the Slavs for archaeologists

Antropologia kulturowa i społeczna należą do dziedzin, których znajomość niezbędna jest we wspłóczesnej archeologii, zarówno od strony jej podstaw teoretycznych, jak również w codziennej praktyce. W przypadku archeologii ziem polskich istotna jest również znajomość etnografii Słowian. Uczestnik zajęć po ich zakończeniu i pomyślnym zaliczeniu rozróżnia podstawowe kierunki teoretyczne w rozwoju klasycznej antropologii kulturowej i społecznej oraz w etnografii Słowian, które wywarły istotny wpływ na rozwój archeologii i jej podstawy teoretyczne. Zajęcia rozwijają umiejętności stosowania pojęć i wiedzy z dziedziny antropologii kulturowej i społecznej oraz etnografii Słowian w praktyce archeologicznej.

Po 15 godz. wykładu i ćwiczeń w 1 i 2 semestrze w jednym bloku 90 minutowym, z płynną granicą między wykładem a ćwiczeniami, w zależności od tematu; łącznie 60 godz. zajęć w roku akademickim – zaliczenie ćwiczeń na stopień po każdym semestrze z treści lektur, których lektura obowiązuje w danym semestrze; egzamin na stopień po II semestrze z całości materiału pod warunkiem zaliczenia ćwiczeń w obu semestrach (por. niżej: metody i kryteria oceniania).

Wymagania wstępne: znajomość historii oraz okresów ideowych w historii literatury i sztuki na poziomie szkoły średniej; podstawowa umiejętność analizy wydarzeń historycznych i dzieł literackich na poziomie szkoły średniej; znajomość historii archeologii i myśli archeologicznej w zakresie zrealizowanego programu tego przedmiotu dla III roku studiów licencjackich w Instytucie Archeologii UKSW; umiejętność formułowania myśli i wypowiadania się; systematyczność w pracy.

Zakres tematów obejmuje przedmiot ćwiczeń w I i II semestrze semestrze. Podane tematy ćwiczeń mają ułatwić uczestnikom samodzielne przygotowanie się i aktywny udział w zajęciach.

1. Wprowadzenie do zajęć. Dyskusja przykładowych, podstawowych pojęć ze styku przedmiotu archeologii oraz klasycznej antropologii kulturowej i etnografii Słowian.

2. "Germania" Tacyta jako traktat etnograficzny.

Literatura obowiązkowa:

Tacyt, Germania, Warszawa 1957, [w:] Dzieła, t. II, s. 265-290 lub z innego wydania.

3. Konfrontacja cywilizacji: wpływ odkrycia Ameryki na rozwój horyzontu geograficznego i antropologicznej koncepcji człowieka Europejczyków, cz. 1.

4. Konfrontacja cywilizacji: wpływ odkrycia Ameryki na rozwój horyzontu geograficznego i antropologicznej koncepcji człowieka Europejczyków, cz. 2.

5. Oświecenie w historii antropologii i archeologii (na podstawie wiadomości ze szkoły średniej i zajęć z historii archeologii i myśli archeologicznej w roku akademickim 2012/2013).

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 9-15.

6. Wspólne oświeceniowe źródła teorii antropologicznej i archeologii, cz. 2: J.J. Rousseau i A.N. de Condorcet oraz elementy wiedzy antropologicznej w ich pracach; oświeceniowa teoria postępu w świetle pracy A.N. de Condorceta.

Literatura obowiązkowa:

A. Condorcet, "Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje", Warszawa 1957.

7. Europa i świat w 1 poł. XIX w. (na podstawie wiadomości ze szkoły średniej i zajęć z historii archeologii i myśli archeologicznej w roku akademickim 2012/2013).

8. Dyskusja tekstu Edwarda B. Tylora i pierwszej definicji kultury.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 16-22 i 82-96.

9. Dyskusja tekstów Lewisa H. Morgana i Ludwika Krzywickiego: charakterystyka okresów etnicznych Morgana oraz teoria przeżytku i podłoża historycznego wg Krzywickiego.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 71-81 i 97-103.

10. Wybrane problemy antropogeografii w ujęciu F. Ratzla.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 23-26 i 301-314.

11. Wędrówka narzędzia w ujęciu S. Czarnowskiego i odniesienia tej koncepcji do archeologii.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 30-31 i 323-331.

12. Ograniczenia metody porównawczej i cele badań antropologicznych w ujęciu F. Boasa.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 32-35, 249-278.

13. Dyfuzja w ujęciu R. Lintona a dyfuzja w badaniach archeologicznych.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 40-47 i 339-353.

14. Bronisław Malinowski i jego funkcjonalizm. Cz. 2 – Nowa Antropologia Bronisława Malinowskiego. Prace naukowe napisane w latach 1912-1913. Okoliczności wyjazdu do Australii. Wyspa Mailu – pierwsze prace terenowe.

15. Uzupełnienia do tematów z zakresu zajęciach od nr. 2 do nr. 13, na które zabrakło czasu na oraz wyjaśnienia problemów trudnych przed zaliczeniem ćwiczeń (na podstawie zgłoszeń uczestników zajęć).

16. Repetytorium: omówienie wyników pisemnego zaliczenia ćwiczeń z I semestru.

17. Dyskusja Argonautów… Metoda pracy terenowej. Massimowie i ich wyspy. Funkcjonalne rozumienie i badanie kultury przez B. Malinowskiego.

Literatura obowiązkowa:

B. Malinowski, Argonauci zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei, Warszawa 1965, 1981 i in.

18. Dyskusja Argonautów, cz. 1.

19. Dyskusja Argonautów, cz. 2.

20. Forma i podstawa wymiany w społeczeństwach archaicznych wg M. Maussa.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 26-30 i 107-168.

21. Sezonowe przemiany społeczności Eskimosów.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii, Warszawa 2009, s. 44-47 i 169-217.

22. Dojrzewanie na Samoa – metoda badań i społeczność samoańska w oczach M. Mead.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii. Warszawa 2009, s. 52 i 474-503.

23. Różnorodność kultur w ujęciu R. Benedict i charakterystyka kultury Kwakiutlów z północno zachodniego wybrzeża Ameryki Północnej.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii. Warszawa 2009, s. 36-40 i 357-402.

24. Kultura w ujęciu R. Lintona i model uniwersum Indian B.L. Whorfa.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii. Warszawa 2009, s. 47-51, 403-417, 435-441 i 458-473.

25. Dyskusja ewolucjonizmu krytycznego K. Moszyńskiego.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii. Warszawa 2009, s. 35 i 290-298.

26. Dyskusja książki J. Kostrzewskiego, "Kultura prapolska" (1947).

Literatura obowiązkowa:

J. Kostrzewski, "Kultura prapolska", Warszawa 1962.

27. Indianie Bororo w ujęciu C. Lévi-Straussa.

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii. Warszawa 2009, s. 52-57 i 715-736.

28. Nowe spojrzenia na ewolucję L.A. White’a i J.H. Stewarda

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii. Warszawa 2009, s. 57-63 oraz 641-647 i 695-711.

29. Ewolucja w ujęciu M.D. Sahlinsa

Literatura obowiązkowa:

E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper, Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii. Warszawa 2009, s. 64-67 i 648-669; Z. Sokolewicz, Środowisko naturalne a więzi społeczne, [w:] J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski (red.), Człowiek i środowisko w pradziejach, Warszawa 1983, s. 232-238; ta sama, Środowisko naturalne a wierzenia religijne, tamże, s. 239-244.

30. Repetytorium: przygotowanie do zaliczenia ćwiczeń z semestru wiosennego i egzaminu z całości wykładów.

Literatura podstawowa (obowiązkowa). * oznaczono lektury obowiązkowe w semestrze 2

1. A. Condorcet, "Szkic obrazu postępu ducha ludzkiego poprzez dzieje", Warszawa 1957.

*2. J. Kostrzewski, "Kultura prapolska", Warszawa 1962 (ewentualnie wyd. I – 1947 r.).

*3. B. Malinowski, "Argonauci zachodniego Pacyfiku. Relacje o poczynaniach i przygodach krajowców z Nowej Gwinei", Warszawa 1965, 1981 i in.

*4. E. Nowicka, M. Głowacka-Grajper (red.), "Świat człowieka – świat kultury. Antologia tekstów klasycznej antropologii", Warszawa 2009 (w zakresie znajdującym się w programie ćwiczeń w semestrze 2).

*5. Z. Sokolewicz, Środowisko naturalne a więzi społeczne, [w:] J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski (red.), "Człowiek i środowisko w pradziejach", Warszawa 1983, s. 232-238.

*6. Z. Sokolewicz, Środowisko naturalne a wierzenia religijne, [w:] J.K. Kozłowski, S.K. Kozłowski (red.), "Człowiek i środowisko w pradziejach", Warszawa 1983, s. 239-244.

7. Tacyt, "Germania", [w:] Dzieła, t. II, Warszawa 1957. s. 265-290.

Literatury uzupełniające

1. Aztek-Anonim, "Zdobycie Meksyku", Wrocław 1959. „Biblioteka Narodowa” nr 116, seria II.

2. A. Barnard, J. Spencer (red.), "Encyklopedia antropologii społeczno-kulturowej", Warszawa 2008.

3. L.A. Bougainville, "Podróż Bougainville’a dookoła świata", Warszawa 1962.

4. B.D. del Castillo, "Pamiętnik żołnierza Korteza", Warszawa 1962.

5. R. Deliège, "Historia antropologii: szkoły, autorzy, teorie", Warszawa 2011.

6. Herodot, "Dzieje", Warszawa 1954. Księga IV – s. 273-347.

7. A. Kuper, "Między charyzmą i rutyną. Antropologia brytyjska 1922-1982", Łódź 1987.

8. A. Kuper, "Kultura. Model antropologiczny", Kraków 2005.

9. A. Kuper, "Wymyślanie społeczeństwa pierwotnego. Transformacja mitu", Kraków 2009.

10. B. de Las Casas, "Krótka relacja o wyniszczeniu Indian", Warszawa 1956.

11. K. Moszyński, "Badania nad pochodzeniem i pierwotną kulturą Słowian", Kraków 1925.

12. K. Moszyński, "O sposobach badania kultury materialnej Prasłowian", Wrocław 1962.

13. K. Moszyński, "Kultura ludowa Słowian", t. I, II(1,2), Warszawa 1967-1968. Wyd. II (także wyd. I).

14. K. Moszyński, "Ludy zbieracko-łowieckie. Ich kultura materialna oraz podstawowe wiadomości o formach współżycia zbiorowego, o wiedzy, życiu religijnym i sztuce", Cieszyn 1996, wyd. II (także wyd. I – Kraków 1951).

14. Marko Polo, "Opisanie świata", Warszawa 1975. s. 291-293.

15. M. Sahlins, "Jak myślą tubylcy. O kapitanie Cooku, na przykład", Kraków 2007.

16. Z. Staszczak (red.), "Słownik etnologiczny: terminy ogólne", Warszawa 1987.

17. J. Topolski, "Metodologia historii", Warszawa 1969 (Część czwarta. Pragmatyczna metodologia historii: teoria wiedzy źródłowej i pozaźródłowej: w wyd. I s. 209-294) i wydania następne.

18. A. Waligórski, "Antropologiczna koncepcja człowieka", Warszawa 1973.

Efekty kształcenia

1. Wiedza.

Uczestnik zajęć po ich zakończeniu rozróżnia główne kierunki teoretyczne w rozwoju klasycznej antropologii kulturowej i społecznej oraz w etnografii Słowian, które wywarły istotny wpływ na rozwój archeologii, charakteryzuje rozwój tych dyscypliny, wymienia istotnych badaczy i ich dzieła , zna treść kilku podstawowych prac i jest zorientowany w treści wielu innych najważniejszych dzieł z dziedziny antropologii kulturowej i społecznej, istotnych w rozwoju humanistyki, przeczytanych w najważniejszych fragmentach; rozumie ich znaczenie w badaniach archeologicznych, definiuje podstawowe pojęcia z dziedziny wymienionych dyscyplin nauki i wyjaśnia ich znaczenie, ma przyswojoną podstawową wiedzę o tradycyjnych społecznościach ludzkich i tradycyjnych kulturach w świetle badań antropologicznych i etnografii Słowian niezbędną do prawidłowego rozmienia źródeł archeologicznych.

2. Umiejętności.

Zajęcia rozwijają umiejętności analizy prac naukowych z dziedziny klasycznej antropologii kulturowej i społecznej oraz w etnografii Słowian, wyrabiają zmysł krytyczny w ocenie prac archeologicznych. Ich uczestnik potrafi opisać wybrane społeczności pierwotne, zanalizować ich kulturę oraz wybrane elementy kultury materialnej i duchowej Słowian, właściwie posługiwać się analogią etnograficzną, potrafi określić i krytycznie ocenić różne kryteria rozwoju kulturowego, kojarzyć i syntetyzować fakty z różnych dyscyplin nauki. Zajęcia uczą poprawnego wyrażania myśli, rzetelności i systematyczności w pracy.

3. Kompetencje.

Przedmiotem badań archeologów są zachowane pozostałości dawnych kultur. Uczestnik zajęć nabywa kompetencji w zakresie wykorzystywania wiedzy antropologicznej i etnograficznej w ich analizie i rekonstrukcji.

Opis ECTS

udział w ćwiczeniach 30 godz.

przygotowanie do ćwiczeń 90 godz.

Suma godzin 120 godz.

Liczba ECTS 4

Ćwiczenia oparte są na analizie i dyskusji klasycznych lektur antropologicznych, bez których znajomości nie można uzyskać przedstawionych wcześniej wyników kształcenia. Część lektur zostanie przedstawiona przez prowadzącego zajęcia.

Kryteria oceniania

Warunki zaliczenia: ocena będzie wypadkową trzech elementów: 1) udziału w zajęciach (można opuścić dwa razy zajęcia w semestrze bez konieczności zaliczenia dodatkowego kolokwium z materiału omawianego na wszystkich opuszczonych zajęciach), ale jeżeli na opuszczone zajęcia obowiązywało przeczytanie lektury, to zaliczenie jej w odrębnym, wcześniejszym sprawdzianie jest warunkiem dopuszczenia do zaliczania ćwiczeń; lista obecności na zajęciach jest sprawdzana; 2) opanowania wiedzy przekazanej w trakcie wykładu i ćwiczeń przez prowadzącego oraz z lektur wskazanych jako podstawowe = obowiązkowe; sprawdzenie znajomości lektur obowiązujących na dane ćwiczenie może mieć formę ustną lub pisemną w formie kartkówki; w przypadku sprawdzianu w formie kartkówki wszystkie prace są oceniane na stopień, który ma wpływ na ocenę końcową z ćwiczeń w danym semestrze; 3) zaliczenie kolokwium pisemnego z całego materiału znajdującego się w programie ćwiczeń na koniec zajęć w semestrach zimowym i wiosennym. Osoby, które opuszczą ponad dwa zajęcia lub nie będą mogły wykazać się na zajęciach znajomością obowiązujących lektur, są zobowiązane zaliczyć lektury z wszystkich opuszczonych ćwiczeń w formie sprawdzianu pisemnego przed przystąpieniem do zaliczania zajęć w końcu każdego semestru; niezaliczenie tego sprawdzianu jest równoznaczne z niedopuszczeniem do zaliczania ćwiczeń i tym samym niezaliczeniem ćwiczeń w danym semestrze. Zdawanie egzaminu końcowego jest możliwe wyłącznie po zaliczeniu ćwiczeń z obu semestrów. Wszystkie zaliczenia opuszczonych zajęć, niezaliczonych lektur, ćwiczeń w każdym semestrze i egzaminu są możliwe wyłącznie na podstawie prac pisemnych. Poprawienie wyniku zaliczenia na wyższy stopień jest możliwe w trybie pracy pisemnej lub kolokwium ustnego (do wyboru osoby zainteresowanej). Dobre i b. dobre odpowiedzi oraz aktywny udział w zajęciach są odnotowywane przez prowadzącego i brane pod uwagę w ocenie końcowej z zajęć. Mogą one podnieść ocenę końcową ćwiczeń nawet o jeden stopień. Dobre lub bardzo dobre zaliczenie ćwiczeń w semestrach zimowym i wiosennym może podnieść ocenę z egzaminu końcowego nawet o jeden stopień.

System oceniania:

W pracach pisemnych odpowiedź na każde zadane pytanie oceniana jest w punktach wg przeliczenia:

2 = 0 pkt.; 2+ = 1 pkt.; 3 = 2 pkt.; 3+ = 3 pkt.; 4 = 4 pkt.; 4+ = 5 pkt.; 5 = 6 pkt.; 5+ = 7 pkt. (ocen ndst. + i b. dobrej + nie ma w wykazie ocen obowiązujących i dlatego nie mogą być wpisywane w protokołach z zaliczeń i egzaminów, ale są one stosowane przez prowadzącego w bieżącej praktyce ewaluacji pracy uczestników zajęć, w pierwszym przypadku w celu zaznaczenia pozytywnych elementów odpowiedzi nie wystarczających na ocenę dostateczną, które należy docenić w zestawieniu z odpowiedziami w całości błędnymi lub z brakiem odpowiedzi w ogóle, a w drugim przypadku w celu podkreślenia wybitnych wyników pracy, przekraczających kryteria oceny b. dobrej). Ocena końcowa będzie średnią (ilorazem) z sumy punktów uzyskanych z odpowiedzi na każde z pytań podzielonej przez ilość pytań i przełożonych na stopnie (oceny końcowe) wg podanego wyżej systemu z zaokrąglaniem liczby punktów niezbędnych do uzyskania danej oceny wg zasad matematycznych. Minimum punktów koniecznym do otrzymania oceny dostatecznej z ćwiczeń i egzaminu jest iloczyn wynikający z przemnożenia liczby 2 pkt. (równowartość oceny dostatecznej) przez liczbę pytań. W przypadku oceny dostatecznej nie jest stosowane zaokrąglanie uzyskanych punktów w górę.

Ocena pozytywna ćwiczeń może być zaokrąglona do 1 stopnia wyżej od wynikającej z pracy pisemnej na podstawie ocen dobrych i b. dobrych uzyskanych w trakcie realizacji ćwiczeń, a w przypadku egzaminu końcowego na podstawie wyników zaliczeń końcowych ćwiczeń w każdym semestrze na ocenę dobrą lub bardzo dobrą (por. warunki zaliczenia).

1. Ocena efektów kształcenia w zakresie wiedzy:

- na ocenę 2 (ndst.): uczestnik nie zna podstawowych pojęć, kierunków i faktów;

- na ocenę 3 (dst.): poprawnie charakteryzuje pojedyncze pojęcia i kierunki; zna nieliczne, podstawowe fakty;

- na ocenę 4 (db.): poprawnie charakteryzuje pojęcia i kierunki; zna podstawowe fakty;

- na ocenę 5 (bdb.): swobodnienie charakteryzuje pojęcia i kierunki; zna wiele istotnych faktów.

2. Ocena efektów kształcenia w zakresie umiejętności:

- na ocenę 2 (ndst.): uczestnik nie ma podstawowych umiejętności analizy czytanych prac i omawianych społeczności pierwotnych, wykazuje zupełny brak zmysłu krytycznego w ich ocenie, nie potrafi opisać omawianych społeczności pierwotnych, zanalizować ich kultury oraz wybranych elementów kultury materialnej i duchowej Słowian, nie potrafi określić, krytycznie ocenić i stosować różnych kryteriów rozwoju kulturowego;

- na ocenę 3 (dst.): wykazuje wymienione wyżej umiejętności w stopniu elementarnym;

- na ocenę 4 (db.): poprawnie posługuje się wymienionymi wyżej umiejętnościami;

- na ocenę 5 (bdb.): swobodnienie posługuje się wymienionymi wyżej umiejętnościami.

3. Ocena efektów kształcenia w zakresie kompetencji:

- na ocenę 2 (ndst.): uczestnik nie ma żadnych kompetencji w zakresie wykorzystywania wiedzy antropologicznej i etnograficznej w analizie i rekonstrukcji archeologicznej;

- na ocenę 3 (dst.): ma wskazane wyżej kompetencje w stopniu elementarnym;

- na ocenę 4 (db.): jest umiarkowanie kompetentny w zakresie wykorzystywania wiedzy antropologicznej i etnograficznej w ich analizie i rekonstrukcji archeologicznej;

- na ocenę 5 (bdb.): jest kompetentny w zakresie wykorzystywania wiedzy antropologicznej i etnograficznej w ich analizie i rekonstrukcji archeologicznej.