Środkowoeuropejskość - zarys idei

nauki o polityce i administracji

podstawowy

P2_W05, P2_U02

Podstawy wiedzy z zakresu geografii, historii i kultury Europy Środkowej.

Celem prowadzonych zajęć jest rozpoznanie kwestii środkowoeuropejskiej tożsamości. Pytania, na które będziemy starali się wspólnie udzielić odpowiedzi zostały sformułowane w części szczegółowej opisu zajęć. Efektem końcowym prowadzonych zajęć powinna być umiejętność racjonalnego ustosunkowania się do problemu przeszłości, współczesności oraz perspektyw środkowoeuropejskiej tożsamości politycznej i kulturowej. Poza tym, celem zajęć jest rozbudzenie i naukowe ugruntowanie zainteresowań studentów problemem transnarodowej tożsamości we współczesnych stosunkach międzynarodowych. Jest to bowiem temat zyskujący na aktualności wraz z zachodzącymi procesami regionalizacji i globalizacji.

I. EUROPA ŚRODKOWA i ŚRODKOWOEUROPEJSKOŚĆ w PERSPEKTYWIE HISTORYCZNEJ

Europa Środkowa jako region kulturowy i geopolityczny – konsekwencja procesów zachodzących od średniowiecza na obszarze cywilizacyjnego ście-rania się Wschodu i Zachodu – Bizancjum, a następnie Turcji i Rosji – z jednej strony, i świata łacińskiego, kultury romańskiej i germańskiej – z drugiej. Miejsce pokojowej i siłowej konfrontacji odmiennych wizji porządku społeczno-politycznego, gospodarczego i religijnego Czym w praktyce, w kulturze materialnej i duchowej, wyraża się historyczna odrębność tego regionu? Co stanowi o differencia specifica tego obszaru? Gdzie należy szukać granic teryto-rium środkowoeuropejskiego i na czym polega podstawowa trudność lub nawet beznadziejność poszukiwania wyraźnych granic?

Europa Środkowa jako projekt kulturowy i polityczny – postulat stworzenia porządku polityczno-kulturowego w oparciu o poszczególne racje prze-mawiające za celowością i/lub koniecznością tworzenia subregionu europejskiego w centrum Starego Kontynentu. Zatem: jakie przesłanki oraz intencje le-gły u podstaw kolejnych koncepcji? Komu (jakim podmiotom) można przypisać autorstwo prób stworzenia środkowoeuropejskiej strefy polityczno-kulturowej? Jaki charakter oraz konsekwencje miały poszczególne próby zintegrowania Europy Środkowej? Kiedy koncepcja Europy Środkowej prze-żywała swój rozkwit oraz regres i jakie były tego pośrednie i bezpośrednie przyczyny oraz okoliczności? Jakie główne okresy w rozwoju idei środkowoeuro-pejskiej należy wyróżnić (do 1918, 1918-1945, lata 70. XX wieku, okres po 1989)? Jaka relacja zachodzi między Europą Środkową jako historycznie ukształtowanym regionem a jego polityczną koncepcją / konstrukcją? W jakim stopniu granice regionu i postulowane polityczne linie graniczne pokrywają się ze sobą – w jakiej mierze historia i kultura wpływa na plany politycznej integracji i odwrotnie – na ile fakty polityczne kształtują oblicze regionu, przeko-nanie o jego odrębności, swoistości, „naszości”?

Reasumując: zwróćmy uwagę na dwa podstawowe wymiary – na środkowoeuropejskość jako dziedzictwo historyczne (tożsamość odziedziczona, „dana”) oraz na środkowoeuropejskość jako postulat upowszechniania i utrwalania nowoczesnej, ponadnarodowej identyfikacji zbiorowej w wymiarze kulturowym, politycznym i gospodarczym (tożsamość in statu nascendi, tożsamość „zadana”).

II. TOŻSAMOŚĆ TRANSNARODOWA – PODSTAWOWE DYLEMATY

Tożsamość transnarodowa i tożsamość narodowa. Dlaczego tożsamość jest we współczesnych naukach społecznych zagadnieniem tak bardzo atrak-cyjnym i stała się – zdaniem Jerzego Szackiego – „hasłem naszych czasów i jednym ze słów-kluczy współczesnej kultury”? Na czym polega wyjątkowa podatność na ideologizację tego terminu? Kto i na jakiej podstawie ma prawo orzekać, że tożsamość danej zbiorowości jest taka, a nie inna? Czy jest to kwestia własnej autodefinicji czy też raczej kwestia jakichś, obserwowanych na drodze doświadczenia cech „obiektywnych”? Czy – jak stwierdza Szacki – chodzi jedynie o to, że ktoś się uważa i podaje, czy w grę muszą wchodzić także lub głównie jakieś niezależne od autodefinicji świadectwa? Tożsamość jako rzeczywistość „odczuwana” przez aktorów społecznych i jako rzeczywistość „rozpoznana” i „konstruowana” przez stojącego z boku specjalistę. „Subiektyw-ny” i „Obiektywny” wymiar tożsamości. Czy istnieje tożsamość zbiorowa czy tylko społeczna tożsamość jednostek? Problem indywidualizmu metodolo-gicznego, na gruncie którego stwierdza się, iż żadna zbiorowość społeczna nie posiada sama z siebie tożsamości, i jedynie jednostki mogą budować tożsa-mość. Zbiorowości nie posiadają bowiem „psychicznego organu samowiedzy” (A. Kłoskowska). Z drugiej jednak strony – można uznać, że „społeczna świadomość” to coś więcej niż „świadomość jednostek wchodzących w skład danej grupy” – to „pojęcia, obrazy, przekonania i oceny, które są mniej lub więcej wspólne ludziom pewnego środowiska i które w świadomości poszczególnych jednostek umacnia wzajemna sugestia, umacnia przekonanie, że dzielą je również inni członkowie tej samej grupy” (S. Ossowski) Tożsamość jako rzeczywistość odkrywana lub konstruowana, przypisana lub osiągana (esen-cjonalizm i konstruktywizm). Tożsamość w wymiarze sameness (to, kim jesteśmy dla siebie, jak się postrzegamy?) oraz distinctiveness (jak postrzegamy się w odniesieniu do „innych”, „obcych”, „wrogów”? Jakie cechy przypisujemy sobie, a jakie im?).

Istota i zakres przedmiotowy tożsamości transnarodowej. Czym jest „tożsamość transnarodowa” jako taka? Czy zjawisko transnarodowej identyfika-cji w ogóle istnieje? W jakiej mierze tożsamość transnarodowa jest zjawiskiem dającym się zaobserwować, uchwycić i zbadać na drodze naukowego pozna-nia (w obrębie jakich dyscyplin naukowych)? Jakie elementy konstytutywne tworzą pojęcie transnarodowej tożsamości? Na podstawie jakich przesłanek możemy stwierdzić istnienie takiej zbiorowej identyfikacji, samoświadomości społecznej? Tożsamość jako kategoria „obiektywna” (istnienie odrębności; cech danej zbiorowości społecznej – międzynarodowej, na podstawie których można orzec, że jest ona inna od pozostałych) oraz „subiektywna” (poczucie odrębności i jej wartości, identyfikacja). Czy zgodzisz się z tezą Liah Greenfeld, że „obiektywne” posiadanie przez zbiorowość wspólnej kultury bynajmniej nie musi pociągać za sobą powstania odpowiadającego jej dokładnie poczucia tożsamości i, na odwrót, brak takiej kultury bynajmniej go nie uniemożliwia? Czy samo wspólnie wyrażane poczucie odmienności od poszczególnych jednostek kulturowo-cywilizacyjnych wystarczy, by stworzyć wspólnotę między-narodową? Czy też potrzeba czegoś więcej? Co przesądza o oryginalności tożsamości transnarodowej na tle innych identyfikacji zbiorowych? Co wy-znacza granice transnarodowej tożsamości – gdzie się ona zaczyna, a gdzie kończy (w wymiarze jakościowym i ilościowym)?

Okoliczności i przyczyny kształtowania się transnarodowej tożsamości. Jakie czynniki sprzyjają, a jakie przeciwdziałają procesowi kształtowania się transnarodowej tożsamości? Co wzmacnia, a co osłabia skłonność do transnarodowej identyfikacji? W jakim stopniu transnarodowa tożsamość jest po-stulatem propagowanym przez kosmopolityczne lub internacjonalistyczne elity intelektualne, polityczne i gospodarcze, w jakim zaś – wynikiem procesów od-dolnych, żywiołowych i spontanicznych, w jakim wreszcie stopniu transnarodowa tożsamość stanowi konsekwencję procesów ogólnocywilizacyjnych (np. globalizacji, internacjonalizacji)?

Tożsamość transnarodowa a tożsamość narodowa. Czy tożsamość transnarodowa oznaczać musi deprecjację, odrzucenie, dewaluację identyfikacji narodowych, czy też stanowi ich bezpośrednie, a do tego przyjazne środowisko? Czy można być np. Środkowoeuropejczykiem, wyrzekając się narodowych tradycji (polskich, czeskich, słowackich, węgierskich, litewskich, słoweńskich, niemieckich, żydowskich itd.)? Czy środkowoeuropejskość może być odczy-tywana w kategoriach kosmopolityzmu przestrzennie ograniczonego przez: geografię, historię, politykę itd.? A może bez mozaiki tradycji narodowych, charakterystycznej dla naszej części Europy środkowoeuropejskość stanowi zbiór pusty, jedynie slogan-formę pozbawioną treści? Krótko mówiąc: czy środkowoeuropejskość jako identyfikacja zbiorowa wyrasta na gruncie zakwestionowania tradycji narodowej lub przynajmniej ignorancji narodowej, czy też przeciwnie – środkowoeuropejskość jest „wspólnym mianownikiem” różnych tradycji narodowych i regionalnych, a jej korzenie wrastają w poszczególne tradycje narodowe i regionalne? Jak należy rozumieć wielokulturowość? Czym w praktyce się ona przejawia?

III. PRZYCZYNY i RACJE TRANSNARODOWEJ IDENTYFIKACJI w EUROPIE ŚRODKOWEJ w XXI WIEKU

Czy, a jeśli tak, to dlaczego środkowoeuropejskość jest w ogóle możliwa? Jakie istotne przyczyny – w wymiarze kulturowym, ekonomicznym, politycznym – leżą u podstaw kształtowania się tożsamości środkowoeuropejskiej? Co ostatecznie przesądza o tym, że poszczególne państwa i narody regionu wydają się być sobie szczególnie bliskie? W jakim stopniu poszczególne przyczyny i racje determinują proces powstawania transnarodowej identyfikacji środ-kowoeuropejskiej? Na ile powszechne są to zjawiska (fakty oraz opinie, przekonania)? W jakiej mierze Europa Środkowa budowana jest „od wewnątrz”, przez samych Środkowoeuropejczyków i posiada charakter identyfikacji pozytywnej (środkowoeuropejskość jako wielokulturowość, bogactwo kultur i trady-cji), w jakim zaś stopniu środkowoeuropejskość jest wynikiem presji zewnętrznej i stanowi rodzaj identyfikacji negatywnej (środkowoeuropejskość jako nie-wschodnio- i nie-zachodnio-europejskość)? Czy środkowoeuropejskość nie jest czymś wyłącznie reaktywnym, powstającym w wyniku pewnej konfigura-cji zewnętrznych układów geopolitycznych? Problem mitologizacji i demitologizacji środkowoeuropejskości. Sielankowe wizje środkowoeuropejskiej wspólnoty narodów versus często trudne i pełne napięć stosunki międzynarodowe w regionie. Komu, jakim podmiotom szczególnie zależy na wykształ-ceniu się silnych więzi transnarodowych w regionie Europy Środkowej i w jakich konkretnie granicach? I odwrotnie: komu zależy na dezintegracji Europy Środkowej?

IV. PRZESŁANKI ISTNIENIA EUROPY ŚRODKOWEJ jako REGIONU KULTUROWO-POLITYCZNEGO i ŚRODKOWOEUROPEJSKOŚCI jako TOŻSAMOŚCI ZBIOROWEJ

Jakie fakty przemawiają współcześnie za istnieniem Europy Środkowej jako przestrzeni politycznej i kulturowej w XXI wieku? Co sprawia, że środkowoeu-ropejskość przestaje być koncepcją, a staje się rzeczywistością? Wydarzenia z przełomu lat 80. i 90. ubiegłego stulecia sprzyjające redefinicji Europy Środ-kowej (środkowoeuropejskości): upadek żelaznej kurtyny, demontaż RWPG i Układu Warszawskiego, rozpad ZSRR, Jugosławii i Czecho-Słowacji; próby wypełnienia „pustki instytucjonalnej” po rozwiązanych organizacjach – Grupa Wyszehradzka, CEFTA, Inicjatywa Środkowoeuropejska; przystąpienie i per-spektywa przystąpienia niektórych państw regionu do Unii Europejskiej i NATO (Europa Środkowa jako „poczekalnia”), proamerykańska polityka zagra-niczna poszczególnych państw środkowoeuropejskich – „Nowa Europa” (w odróżnieniu od postawy większości państw Europy Zachodniej). W jakiej mierze owe wydarzenia wpłynęły na dotychczasowe wyobrażenia o Europie Środkowej jako przestrzeni kulturowej i politycznej (poszerzenie lub zawężenie granic regionu, osłabienie zainteresowania tą kategorią itd.)? Korekta kryteriów przynależności do „środkowoeuropejskiej rodziny”. Jakie można zaob-serwować wydarzenia, głównie polityczne, świadczące o konstytuowaniu się lub istnieniu odrębności Europy Środkowej od innych regionów europejskich (aspekt obiektywny)? Jak zmieniają się identyfikacje społeczne i sposoby postrzegania się narodów środkowoeuropejskich (aspekt subiektywny)? Czy da się zaobserwować ocieplenie w stosunkach między narodami środkowoeuropejskimi? Jakie są główne przeszkody na drodze budowy zaufania międzyna-rodowego w regionie? Czy środkowoeuropejskość stanowi powszechny czy też raczej wciąż elitarny rodzaj samoświadomości społecznej? Europa Środ-kowa jako „ucieczka przed Wschodem” czy jako „przestrzeń dialogu” między Wschodem a Zachodem, gdzie jednak „między” nie oznacza „nigdzie”? Gdzie szukać przyczyn popularności idei środkowoeuropejskiej wspólnoty, na czym polega genius loci Europy Środkowej?

V. GŁÓWNE WYZNACZNIKI (KOMPONENTY) ŚRODKOWOEUROPEJSKIEJ TOŻSAMOŚCI w WYMIARZE POLITYCZNYM i KULTUROWYM

Gdzie należy szukać istoty środkowoeuropejskości w XXI wieku? Co przesądza o kształcie tożsamości środkowoeuropejskiej? Jakie szczególne cechy środ-kowoeuropejskiej kultury (w tym kultury politycznej)? Pamiętać należy przy tym, że poszczególne cechy same w sobie nie muszą być oryginalne, bowiem wystarcza, że unikalna jest ich kompozycja. Tytułem przykładu jako elementy definiujące środkowoeuropejską tożsamość – i naturalnie podlegające dysku-sji – można przywołać: poczucie ciągłej niepewności i zagrożenia ze strony potężnych sąsiadów (Rosji i Niemiec), poczucie tymczasowości uniemożliwiające budowanie trwałych instytucji, skłonność do ciągłego wyszukiwania sobie wrogów i zagrożeń, umożliwiających społeczną (narodową) mobilizację, doświad-czenie dwóch totalitaryzmów – faszyzmu i komunizmu.

VI. CZYNNIKI WZMACNIAJĄCE i OSŁABIAJĄCE ŚRODKOWOEUROPEJSKĄ TOŻSAMOŚĆ

Jakie fakty oraz procesy zachodzące w Europie Środkowej oraz poza tym obszarem mogą znacząco wpływać na kształt środkowoeuropejskiej tożsamości? Które z nich służą wzmocnieniu omawianej transnarodowej identyfikacji? Działania o charakterze instytucjonalnym, zaplanowanym i ukierunkowanym na wzmacnianie środkowoeuropejskości (np. działalność Międzynarodowego Funduszu Wyszehradzkiego, Inicjatywy Środkowoeuropejskiej, poszczególnych fundacji i instytutów stawiających sobie za cel rozpoznawanie kultury środkowoeuropejskiej i jej propagowanie). Z drugiej strony – procesy spontaniczne, niezaplanowane, nienastawione wprost na propagowanie środkowoeuropejskości (np. wzrost ruchu osobowego między państwami regionu o charakterze turystycznym, gospodarczym, naukowym itd.). W perspektywie uwarunkowań globalnych nie bez znaczenia wydaje się być wspólne stanowisko polityczne państw regionu wobec poszczególnych kwestii międzynarodowych (np. poparcie USA w konflikcie irackim w 2003 roku).

VII. KONSEKWENCJE ŚRODKOWOEUROPEJSKIEJ TOŻSAMOŚCI

Czy kształtowanie się środkowoeuropejskiej tożsamości kulturowej i politycznej nie stwarza zagrożenia dla integralności zjednoczonej Europy (poszerzonej Unii Europejskiej)? Być może jednak, środkowoeuropejskość stanowi wartość w procesie integracji europejskiej (Europa Środkowa jako przestrzeń in-tegracji w Unii Europejskiej)? W jakim stopniu wspomniana tożsamość transnarodowa ma szansę działać kojąco na spory międzynarodowe w regionie i na jego granicach? Czy ewentualna konsolidacja narodów Europy Środkowej przynieść może skutek w postaci zaawansowanej integracji politycznej i ekono-micznej? Czy integracja państw i narodów środkowoeuropejskich w kontekście nasilających się kryzysów w społeczeństwach Zachodu może skutkować powstaniem „nowej Unii”, której stolica leżeć będzie nie w Brukseli, ale np. w Wiedniu, Bratysławie, Pradze, Warszawie, Lubljanie czy Budapeszcie?

Ash T.G., Czy Europa Środkowa istnieje?, „Zeszyty Literackie” 1987 nr 17, s. 25-49.

Bibó I., Nędza małych państw wschodnioeuropejskich (fragment), „Krasnogruda” 1994 nr 2/3, s. 20-32.

Bobrownicka M., Człowiek Europy Środkowej: odrębna kategoria czy mit?, „Prace Komisji Środkowoeuropejskiej” 2000 t. VII, s. 101-115.

Bodrožić M., Europa Środkowa, wirtualna tęsknota, „Kafka. Kwartalnik środkowoeuropejski” 2001 nr 2, s. 56-59.

Buchowski M., Kołbon I., Od „Mitteleuropy” do Europy Środkowej: zarys dziejów idei, „Sprawy Narodowościowe” 2001 z. 19, s. 11-32.

Chodubski A., Kultura Europy Środkowo-Wschodniej – poszukiwanie wspólnych korzeni, w: T. Wallas (red.), Europa Środkowo-Wschodnia

a globalizacja, Poznań 2000, s. 119-130.

Cywiński B., Przeciwko Jałcie bis, „Plus-Minus” (dodatek do „Rzeczpospolitej”) 2003 nr 33, s. A7-A10.

Czarnocki A., Europa Środkowa. Europa Środkowowschodnia. Geopolityczne a historyczno-kulturowe rozumienie pojęć, „Annales UMCS, Sectio K” 1994 nr 1, s. 23-35.

Juros H., Europa, quo vadis?, w: R. Zenderowski (red.), dz. cyt., s. 60-69.

Kafka T., Po europejsku, ale szczęśliwie, „Kafka. Kwartalnik środkowoeuropejski” 2001 nr 1, s. 56-61.

Kieniewicz J., Stojąc w drzwiach: odczytywanie dziedzictwa i wybór przynależności, w: J. Purchla (red.), dz. cyt., s. 81-92.

Krasiński A., Wprowadzenie, w: Europa Środkowa. Zeszyt drugi. Między Wschodem i Zachodem, Warszawa 1988. Konwersatorium „Polska w Europie”, s. 4-17.

Kroutvour J., Europa Środkowa: anegdota i historia, w: J. Baluch (opr.), Hrabal, Kundera, Havel... antologia czeskiego eseju, Kraków 2001, s. 223-291.

Kundera M., Zachód porwany albo tragedia Europy Środkowej, „Zeszyty Literackie” 1984 nr 5, s. 14-31.

Rüb M., Gdzie leży Europa Środkowa?, „Kafka. Kwartalnik środkowoeuropejski” 2001 nr 1, s. 14-20.

Schlögel K., Środek leży na wschodzie. Europa w stadium przejściowym, Warszawa 2005, s. 275-284.

Stasiuk A., Dziennik okrętowy, w: J. Andruchowycz, A. Stasiuk, Moja Europa. Dwa eseje o Europie zwanej Środkową, Wołowiec 2000, s. 75-140.

Turrini P., Z austriackiego „domu wariatów”, „Kafka. Kwartalnik środkowoeuropejski” 2002 nr 6, s. 56-57.

Tyszka A., Przestrzeń kulturowa „środka Europy”, w: A. Tyszka (red.), Róża wiatrów Europy. O środkowoeuropejskiej tożsamości kulturowej, Warszawa 1999, s. 31-46.

Wandycz P., Mity, stereotypy i kompleksy w dziejach Europy Środkowo-Wschodniej, w: J. Purchla (red.), dz. cyt., s. 33-41.

Zenderowski R., Europa Środkowa jako „ucieczka przed Wschodem” czy „pomost” między Wschodem i Zachodem?, w: R. Zenderowski (red.), Europa Środkowa: wspólnota czy zbiorowość?, Wrocław-Warszawa-Kraków 2004, s. 36-48.

Zenderowski R., Pomiędzy Wschodem a Zachodem?, „Przegląd Zachodni” 2004 nr 3, s. 3-19.

Zaliczenie na ocenę (na podstawie dwóch prezentacji)