Metafizyka

podstawowy

wpisz symbol/symbole efektów kształcenia

Wykład jest wprowadzeniem do klasycznej teorii bytu wypracowanej w starożytnej Grecji, doprowadzonej do dojrzałości przez Arystotelesa i rozwiniętej przez filozofów scholastycznych, zwłaszcza przez św. Tomasza z Akwinu. Po krótkim omówieniu specyficznego charakteru filozofii (w szczególności metafizyki) jako nauki, wykład wprowadza i wyjaśnia podstawowe kategorie klasycznej teorii bytu, takie jak: byt, substancja, przypadłość, akt, możność, forma, materia, esse (istnienie), istota, transcendentalne atrybuty bytu, analogia metafizyczna, metafizyczna koncepcja przyczynowości. Omówiona zostaje również metodologiczna struktura teorii bytu jako nauki, punkt wyjścia w postaci sądów egzystencjalnych, operacja separacji; zagadnienie właściwego ujęcia bytu w pojęciu analogicznie ogólnym a zarazem zachowującym konkretny (złożony z istnienia i treści) charakter bytu. Na koniec krótko omawia się inne niż tomistyczna realistyczne teorie bytu (świętego Bonawentury, Jana Dunsa Szkota, W. Ockhama).

Kurs obejmuje następujące tematy:

1. Teoria bytu jako dyscyplina filozoficzna; właściwości wyróżniające teorie filozoficzne: 1) poszukiwanie wyjaśnień (racji, przyczyn) ostatecznych (nieredukowalnych), 2) dążenie do wyjaśnienia całości rzeczywistości ludzkiego doświadczenia, 3) szukanie czynników wyjaśniających transcendentnych (wykraczających poza empirię), 4) unikanie apriorycznych presupozycji, redukcji tematycznych i abstrakcji metodologicznej (por A. Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii Kraków 2003, s. 26 - 30). Miejsce filozofii i teorii bytu w ogólnym schemacie klasyfikacji nauk.

2. Filozofia a religia (doktryna religijna), podobieństwa oraz istotne różnice; różne poglądy na temat wzajemnych relacji między teorią filozoficzną a doktryną religijną.

3. Trzy podstawowe punkty odniesienia teorii filozoficznej (według schematu zwanego trójkątem Platona): świat przedmiotów (natura, przedmiot), podmiot poznający (jaźń, ego, dusza, podmiot transcendentalny), Absolut (różnie pojmowany: sfera idealna, Bóg, Duch Absolutny); odpowiednio trzy rodzaje filozofii i wyjaśnień filozoficznych, w zależności od tego, który z powyższych punktów odniesienia traktowany jest jako punkt wyjścia: filozofia bytu, filozofia podmiotu (filozofia transcendentalna) i filozofia Absolutu (Ducha Absolutnego, Substancji Absolutnej)

4. Klasyczna filozofia bytu, zapoczątkowana w starożytnej Grecji, w dojrzałej formie zaprezentowana przez Arystotelesa, następnie rozwijana przez Ojców Kościoła, średniowiecznych filozofów arabskich i żydowskich, przede wszystkim zaś przez przedstawicieli łacińskiej scholastyki ( św. Tomasz z Akwinu, św. Bonawentura, bł. Jan Duns Szkot, Wilhelm Ockham); nazwy "pierwsza filozofia", "metafizyka", "ontologia", ich historia i różne odcienie znaczeniowe im przypisywane; klasyczna definicja przedmiotu metafizyki: "nauka, która bada Byt jako taki (to on he on, właściwie: byt jako byt) i przysługujące mu atrybuty istotne" (Arystoteles, Metafizyka 4; 1003 a, tłum. Kazimierz Leśniak).

5. Rozwój filozofii bytu w starożytnej Grecji, od szkoły milezyjskiej, przez Heraklita, Parmenidesa, pitagorejczyków, pluralistów i atomistów aż po platońską teorię transcendentnych istot (idei), przygotowującą dojrzałe uformowanie klasycznej teorii bytu u Arystotelesa.

6. Arystotelesowskie ujęcie filozofii bytu jako synteza wcześniejszych prób filozoficznego wyjaśnienia świata: materializmu pierwszych filozofów i esencjalizmu Platona; ontologizmu Parmenidesa i procesualistycznej filozofii Heraklita, pitagorejskiej metafizyki liczb i atomistycznego materializmu Demokryta. Teoria aktu i możności jako koncepcja umożliwiająca zapośredniczenie między tymi opozycyjnymi teoriami. Wprowadzenie i wstępne wyjaśnienie podstawowych pojęć klasycznej teorii bytu: byt, istota, akt, możność, substancja, przypadłość, forma, materia, przyczynowość materialna, formalna, sprawcza i celowa; przedstawienie pojęć wprowadzonych do teorii w trakcie późniejszego rozwoju: natura oraz suppositum, esse (istnienie, egzystencja) i istota (jako pozostająca w relacji do esse), osoba.

7. Substancja jako podstawowa forma bytu w klasycznej teorii bytu; cechy dystynktywne substancji; przypadłość (akcydens) jako forma bytu dopełniająca substancję (zarazem różna od substancji i pozostająca w koniecznej do niej relacji); konkretne indywiduum jako jedność substancji i dopełniających przypadłości; arystotelesowska nauka o kategoriach; dziewięć kategorii przypadłości, przypadłości istotne (właściwości, tzw. propria) oraz zewnętrzne.

8. Akt i możność jako podstawowa teoria metafizyczna umożliwiająca zapośredniczenie między jednością pozytywnej zasady i wielością jej realnych urzeczywistnień; wyjaśnienie ruchu w kategoriach aktu i możności jako przejścia danej rzeczywistości z możności (niedoskonałego urzeczywistnienia) do aktu (pełnego, tzn. doskonałego urzeczywistnienia). Ukazanie koncepcji aktu i możności jako nieodzownej podstawy metafizycznego ugruntowania (wyjaśnienia) wielości bytów (pluralizmu bytowego) oraz zmienności bytów (dynamizmu bytowego).

9. Koncepcja złożenia hylemorficznego (złożenia z materii i formy) jako uszczegółowienie teorii aktu i możności w odniesieniu do przyrody i procesów naturalnych w przyrodzie. Ukazanie formy jako zasady jedności bytu, istoty danego bytu (jego inteligibilnej tożsamości), przynależności do właściwego gatunku i rodzajów, własnej (naturalnej, spontanicznej) aktywności bytu oraz jego zrozumiałości (inteligibilności). Wskazanie na materię (pierwszą) jako na pryncypium zmienności, zniszczalności, przestrzennej rozciągłości, pasywności (biernej odbiorczości w stosunku do działania czynników zewnętrznych) i względnej nieprzezroczystości (niepoznawalności) bytu względem zrozumienia (poznania intelektualnego). Problem jednostkowienia (indywiduacji), materia ujęta jako zasada jednostkowienia u Arystotelesa; inne teorie jednostkowienia (Tomasz z Akwinu, Henryk z Gandawy, Jan Duns Szkot).

10. Odkrycie różnicy między istnieniem (esse) oraz istotą, historia tego odkrycia (Al-Farabi, Awicenna); Akwinaty ujęcie esse oraz istoty jako aktu i możności; akt istnienia (esse) jako ostateczna i fundamentalna zasada wszelkiego bytu; metafizyczne ujęcie Boga jako czystego istnienia (istnienie Boga jako realnie tożsame z Jego istotą); zachodzenie realnej różnicy między aktem istnienia (esse) a istotą w każdym bycie stworzonym. Dowód istnienia Boga oparty na rozróżnieniu istnienia i istoty (zarysowany w opusculum Akwinaty "O bycie i istocie").

11. System różnic ontologicznych w konkretnym indywiduum (esse/istota, forma/materia, substancja/przypadłość,); dzieje rozróżnienia natury oraz suppositum, koncepcja bytu osobowego i jej teologiczne (dogmatyczne) inspiracje.

12. Metafizyczne rozumienie przyczynowości (jako różne od rozumienia przyczynowości w naukach empirycznych i w filozofii transcendentalnej); koncepcja czterech rodzajów przyczyn: materialnej, formalnej, sprawczej i celowej; różne rodzaje sprawczości (kreatywna, ludzka, naturalna), nadrzędność przyczyny celowej w klasycznej teorii bytu.

13. Koncepcja transcendentaliów jako istotnych atrybutów bytu jako bytu. Koncepcja Akwinaty: byt, rzecz, jedno, odrębne, prawda, dobro, piękno jako transcendentalne określenia bytu; podstawowe prawa bytu, ugruntowane we właściwościach transcendentalnych: ontologiczne prawa tożsamości, niesprzeczności i racji bytu. Pojęcie analogi transcendentalnej jako analogii bytu (i orzekania o bycie), analogia proporcjonalności właściwej jako analogia bytu, inne rodzaje analogii.

14.

Literatura podstawowa:

1.Mieczysław A. Krąpiec, Metafizyka, Lublin 1995 (lub inne wydanie;

2. Arno Anzenbacher, Wprowadzenie do filozofii, p. 17 - 94, Kraków 2003.

3. Peter van Inwagen, Meghan Sullivan, Metaphysics, w: Stanford Encyclopedia of Philosophy, <http://plato.stanford.edu/archives/win2014/entries/metaphysics/>

4. Skrypt autorski udostępniany słuchaczom w czasie trwania kursu

Literatura uzupełniająca:

1. Władysław Stróżewski, Ontologia, Kraków 2004

2. E. Gilson, Byt i istota, tłum. D. Eska, J. Nowak, Warszawa 2006

3. E Gilson, Jedność doświadczenia filozoficznego, tłum. Z. Wrzeszcz, Warszawa 1968,

4. Mieczysław A. Krąpiec, Teoria analogii bytu, Lublin 1993,

5. Mieczysław A. Krapiec, Z teorii i metodologii metafizyki, Lublin 1994,

6. Mieczysław A. Krąpiec, Struktura bytu, Lublin 1995,

7 Jerzy Łopat OFMConv, Skrypt wykładów seminaryjnych, Łódź-Łagiewniki 2004,

8. M. Jaworski, Metafizyka, Kraków 1998,

9. S. Kowalczyk, Metafizyka ogólna, Lublin 1997.

10. Stefan Swieżawski, Byt. Zagadnienie metafizyki tomistycznej, Lublin 1961,

11. Tadeusz Czeżowski, O metafizyce, jej kierunkach i zagadnieniach, Kęty 2004 (lub wcześniejsze wydanie).

Po zakończeniu zajęć student

w zakresie wiedzy

EK 1: posiada rozumiejącą znajomość pojęć, terminów, problemów, rozwiązań i metod klasycznej teorii bytu.

w zakresie umiejętności

EK 2: umie pokazać racjonalne (filozoficzne) podłoże różnych zjawisk kulturowych; potrafi dostrzec zależności między postawami i rozstrzygnięciami moralnymi, imstytucjami społecznymi, zjawiskami z dziedziny sztuki oraz literatury, a leżącymi u ich podłoża założeniami (rozstrzygnięciami) filozoficznymi

w zakresie kompetencji społecznych

EK 3: dostrzega potrzebę racjonalnej integracji swoich postaw moralnych oraz przekonań; rozumie też potrzebę dążenia do dialogu i porozumienia w zasadniczych kwestiach światopoglądowych (filozoficznych i etycznych) w życiu społecznym

Opis ECTS

Uczestnictwo w wykładach: 30 godz.

Przygotowanie do zajęć: 20 godz.

Przygotowanie do egzaminu: 10 godz.

Razem 60 godz. = 2 ECTS

EK nr 1 (Student posiada rozumiejącą znajomość pojęć, terminów, problemów, rozwiązań i metod klasycznej teorii bytu.)

Na ocenę:

Ndst (2): Student nie zna podstawowych terminów, problemów i systemowych rozwiązań klasycznej teorii bytu.

Dst (3): Student posiada ogólnikową i niepogłębioną znajomość terminów, problemów i systemowych rozwiązań klasycznej teorii bytu.

Db (4) Student posiada dobrą i rozumiejącą znajomość podstawowych terminów problemów i systemowych rozwiązań klasycznej teorii bytu.

Bdb (5): Student dobrze zna i rozumie terminy, problemy i teorie klasycznej filozofii bytu i swobodnie posługuje się tą wiedzą konstruując swój własny dyskurs dotyczący tematów filozoficznych, kulturowych i moralnych.

EK nr 2 (Student umie pokazać racjonalne (filozoficzne) podłoże różnych zjawisk kulturowych; potrafi dostrzec zależności między postawami i rozstrzygnięciami moralnymi, imstytucjami społecznymi, zjawiskami z dziedziny sztuki oraz literatury, a leżącymi u ich podłoża założeniami (rozstrzygnięciami) filozoficznymi)

Na ocenę:

Ndst (2): Student nie potrafi pokazać żadnych zależności między różnymi zjawiskami kultury i zasadniczymi rozwiązaniami podstawowych pytań filozoficznych

Dst (3): Student ogólnikowo i pobieżnie dostrzega związki pomiędzy kulturą w ogóle a podejmowaniem i rozwiązywaniem problemów filozoficznych

Db (4): Student zasadniczo rozumie związki między postawieniem i próbą rozwiązania podstawowych problemów filozoficznych a kulturą zarówno społeczeństwa jak i indywiduum.

Bdb (5) Student potrafi samodzielnie i w oryginalny sposób wykazać zależności zachodzące miedzy różnymi zjawiskami dotyczącymi kultury jednostki i społeczeństwa a podstawowymi rozwiązaniami bazowych problemów filozoficznych

EK nr 3: (Student dostrzega potrzebę racjonalnej integracji swoich postaw moralnych oraz przekonań; rozumie też potrzebę dążenia do dialogu i porozumienia w zasadniczych kwestiach światopoglądowych (filozoficznych i etycznych) w życiu społecznym).

Na ocenę:

Ndst (2): Student zupełnie nie jest świadom społecznie integrującej roli dyskusji filozoficznej.

Dst (3): Student ogólnikowo i powierzchownie rozumie znaczenie dyskursu filozoficznego dla kultury społeczeństwa i osobistej postawy moralnej.

Db (4): Student uświadamia sobie znaczenie dyskursu filozoficznego dla swojego własnego życia intelektualnego i moralnego oraz dla życia społecznego.

Bdb (5): Student jest gotów twórczo i w oryginalny sposób wykorzystać uzyskane kompetencje w dziedzinie filozofii bytu do pracy nad swoim własnym rozwojem osobowym i nad rozwojem relacji społecznych w których uczestniczy.

Metoda weryfikacji efektów kształcenia: egzamin ustny.

dst – dst plus – 50-60%, db – db plus 60-85%, bdb – 85-100%;